Janneke Gerrits, from Loon op Zand (the Netherlands) to New Amsterdam (1652)
Just like browsing through an encyclopaedia, a search on the world wide web can lead to unexpected and surprising discoveries. While searching for something completely different I happened to encounter a website containing the marriage registers of the Dutch Reformed Church in New Amsterdam (present-day new York), starting from the 11th of December 1639. The search engine brought me to the page concerning the year 1652 and there I noticed: Janneken Gerrits van Loon op’t Sandt in de Mayerye Van den Bosch (1). Loon op Zand (as the name of the village is now spelled) happens to be the place where I live and as I am interested in local history the item caught my eye (2). To find someone from Loon op Zand getting married in New York in 1652 is not an everyday occurrence.
Since this is a marriage register the name of the bridegroom is given as well. He was Jans Janszen van Noordstrant and the couple got married on November 29 of the year 1652. My curiosity was raised and with the help of several other websites and discussion groups concerned with immigrants to New Amsterdam I found additional information: Husband Jan (Johannes) Janszen appeared to have been known primarily by the name Hans. He came from the Nordstrandt peninsula in Holstein where he appears to have been born around 1600. At that time Schleswig-Holstein was part of the kingdom of Denmark (now it is in Germany). Hans Janszen had come to America together with his brother Jacob in 1639 and is supposed to have died in New Amersfoort (Flatlands, now part of Brooklyn) on the first of April in 1690. If this is correct he must have reached a venerable age of about ninety (3). It was also in New Amersfoort where he had his farmstead.
Before Hans Janszen married Janneke Gerrits he had been married to a certain Reymerig of Reymar. This marriage was sealed when still in Nordstrandt and was blessed with three children of whom at least one or two must still have been born in Holstein and emigrated with their parents to America. In his second marriage with Janneke, Hans had seven more children. Several of them lived in Flatlands, Kings County, which is now part of Brooklyn. They were all known by the patronymic Hansen and are frequently called ‘Hansen van Nostrand’. We can thus assume that quite a lot of present-day inhabitants of North-America descend from our Janneke from Loon op Zand. The surname (Van) Nostrand still occurs in the U.S.A. (especially in New York) and the city of New York even has a Nostrand Avenue. Other descendants live by the name Hansen and are especially well represented in Delaware. The marriage register leaves no doubt about the fact that Janneke Gerrits actually came from Loon op Zand in the Netherlands. Her own (dialectal) pronunciation of the name of her place of birth seems not always to have been understood correctly in her new surroundings – not so strange, since it is only a small and not very well known village – and I found her also as ‘van Liew’ and ‘Jannetje Gerrits van Leeuwen’.
How Janneke had come to New Amsterdam was easily solved. On the 15th of May 1652 she came into the service of Adriaen van der Donck, for an annual payment of 48 guilders. Adriaen van der Donck (1620-1655) was born in a well-to-do family in Breda, only about twenty kilometres from Loon op Zand. He studied law in Leyden and went to New Amsterdam in the service of the Dutch West Indian Company (WIC) in 1641. There he acted as bailiff for Kiliaen van Rensselaer, one of the founders of the colony. This he did until 1646, the year in which he gave up this laborious function. In 1645 Van der Donck married Mary Doughty, daughter of an English vicar, and at about the same time governor Willem Kieft had given him permission to buy an estate just north of Manhattan and near the confluence of the rivers Hudson and Nepperhan. In fact he could thus set up a small colony of his own. There he built one of the very first saw-mills to be found in North-America. Van der Donck named this estate Colen Donck (or Colendonck). Because of his learning and of his success as an entrepreneur the other colonists called him ‘jonker’ (roughly to be translated as ‘esquire’), a name which lives on in the place-name Yonkers (a city in the state of New York).
When Pieter Stuyvesant became the new governor of the colony in 1647 Van der Donck ran into trouble. He wrote a lengthy complaint against Stuyvestant and went to Amsterdam in 1650 to deliver it in person to the board of the WIC. There, he also handed over the manuscript of a book which was printed in 1655 under the long and detailed title Beschryvinge van Nieuw-Nederlant (Gelijck het tegenwoordig in Staet is), Begrijpende de Nature, Aert, gelegentheyt en vruchtbaerheyt van het selve Lant; mitsgaders de proffijtelijcke ende gewenste toevallen, die aldaer tot onderhoudt der Menschen, (soo haer selven als van buyten ingebracht) gevonden worden. Als mede de maniere en ongemeyne Eygenschappen vande Wilden ofte Naturellen vanden Lande. Ende een bysonder verhael vanden wonderlijcken Aert ende het Weesen der Bevers (…) (‘Description of the New Netherlands (as it is in it present state) comprising the nature, situation and setting of the same land as well as the profitable and desired things that are found there for the well-being of the people (both her own and the immigrants). Also the manners and unusual qualities of the natives of the land; and a special telling of the wonderful nature and the existence of the beavers…’). In 1656 a second edition of this book appeared and for a long time this was one of the most important descriptions of the Dutch colony in North-America (4). It gives a detailed account of its history and of everything that could be found there, including a reasonably positive view of the Indians, but was also intended as a piece of propaganda to move people to emigrate to the colony.
Van der Donck returned to America in 1652, with in his service not only Janneke Gerrits but also Aert Pietersz. Tack (for 100 guilders per annum), Jacob Jansz. from Etten (90 guilders) and Maijchien Huijberden (a woman) from Raamsdonk (36 guilders). All these new working hands for Colendonck came from villages in the near neighbourhood of Van der Donck’s native city Breda (5).
Janneke and the others may have travelled on the ship with the name Gelderse Blom which between 1651 and 1657 made yearly crossings to the New Netherlands (6). Another possibility may have been the ship De Waterhondt which left Amsterdam for New Amsterdam on May 5, 1651. The (partly reconstructed) passengers lists which can be found on the world wide web are inconclusive, but on the latter ship two other employees of Van der Donck seem to have travelled so this may also have been the case with ‘our’ Janneke. From the contracts with comparable employees it appears that such contracts ran for periods from three to six years. The employees varied in age from fourteen up to forty years old and their wages depended on their age and experience and skills. Young boys who worked as unskilled farm hands got 30 to 40 guilders per annum, adult men (also farm hands) got 120 to 125 guilders per annum and skilled craftsmen were paid more. With only about twenty percent of the whole group women were a minority and we may assume that in 1652 Janneke was unskilled and employed as a household maid. Travelling expenses and housing came for the expenses of the employer in the colony (7).
It is also important to note that in such contracts it was stipulated that women servants were bound to repay their travel expenses when they married within the period of the contract (8). There was of course a fair chance that this would happen, for most women becoming colonists were fairly young and there was a constant shortage of European women in the colony.
The remaining question is who this Janneken Gerrits van Loon op’t Sandt in de Mayerye Van den Bosch really was. What were her roots in Loon op Zand? From his research in the archives of Loon op Zand (now kept in the Regional Archive in Tilburg) John Boeren already knew a certain Jenneken Geerits who lived in the New Netherlands but of whom he had lost track. My discovery of a Janneke Gerrits in the New Netherlands enabled us to piece the information we had gathered independently of each other together and to complete the history of this emigrant from Loon op Zand.
With the details found by John Boeren we can reconstruct the following ‘biography’: Jenneke was the daughter of Geerit Hendrick Geeri(d)ts. This explains her ‘American’ name Janneke Gerrits(daughter). In Loon op Zand she had been ‘Jenneken Gerrit Hendrikse’. Her father Geerit Hendrick Geeridts was alive in 1649. Jenneke’s mother was Lijntken Jan Wolffs, who died before the 14th of January 1653 and who had been the second wife of Geerit. From an earlier marriage Geerit already had a daughter Cornelia who in 1628 married Wouter Aert Vouthengels.
It is remarkable that ‘our’ Jenneke was the second daughter of Geerit and Lijntken bearing this name. For this reason she was also known as Jenneken de jonge (the younger, junior). Her elder sister Jenneken de oude married Joost Peeter Nauwen alias Piggen in 1644. Other brothers and sisters were Henricxke who lived in Tilburg (about 10 kilometres south of Loon op Zand), Adriaentken who married Antonis Corstiaen van der Aa in 1640, Jan who married first with Maeijke Peeter Swart in 1642, and later in 1644 with Jenneke Jan Daniels. Finally, ‘our’ Jenneke had a brother Peeter who probably because of his craft was known as Peeter Geerit Hendrick Molder (‘miller’). He married Ida Jan Oerlemans in 1652.
The archives of Loon op Zand contain some judicial deeds stating that Jenneke (the younger) had travelled abroad. Thus, a deed from November 21, 1652 (shortly before she got married, but at that time no one in Loon op Zand could know this) states that in her absence her uncle Marcus Jan Everts Marcus Janssen had been appointed as guardian of her possessions. Puzzling is the statement that she, Jenneken Geeridt Hendricxssen, had gone to Ireland (9). Again, in a deed concerning the division of the inheritance of her parents, made up by Marcus Janssen together with her brothers and sisters on the 8th or 10th of October 1654, it is stated that Jenneken de jonge had gone to Ireland (10). We now know that by this time she was a married woman in the New Netherlands. Only in a formal deed from February 28, 1679, we read that Jenneken Geerit Henrick Geerits ‘some while ago’ had left for the New Netherlands (11). This is 27 years after she had left Loon op Zand! In this same deed a number of relatives of Jenneke is mentioned.
We do not know why Jenneke left Loon op Zand and how it is possible that her family believed her to be in Ireland for such a long time. Perhaps she saw reason to run away from home secretly and only sent a message home after she had left the Netherlands. Ireland may have been the last possibility for her to send a letter home while already at sea (possibly by way of a passing ship which subsequently visited a harbour in Ireland). Thus the message to Loon op Zand may actually have come from (or at least by way of) Ireland. If Jenneke in her message just said goodbye to her relatives without giving more details, the relatives in Loon op Zand may have assumed she was in Ireland and never have thought about America. Clearly, this knowledge arrived much later.
The reasons for such a ‘flight’ can of course be very diverse and we have no way of knowing them. It may however be important to consider that Jenneke’s crossing of the Atlantic Ocean imply that she became a protestant. Perhaps she wanted to keep this change of religion hidden for her (catholic) relatives who lived in a mainly catholic village. This again raises the question whether Jenneke first – out of conviction – became protestant and that this gave her a reason to start a new live in America, or that she decided to emigrate and took the change of religion as a consequence. In fact, there was a (small) catholic minority in the New Netherlands, but as we saw Jenneke got married in the Dutch Reformed Church and there is no doubt that her employer Adriaen van der Donck was protestant as well.
With all this, we now know from which family in Loon op Zand Janneken Gerrits van Loon op’t Sandt in de Mayerye Van den Bosch sprang. A lot of North-American descendants of Jans Janszen van Noordstrant and Janneke Gerrits can now trace their Dutch ancestors, though a lot of tantalizing questions remain unanswered.
An earlier version (in Dutch) of this article appeared in the Loon op Zand local-history yearbook Straet & Vaert 2004. I am grateful to John Boeren for his help in genealogical matters.
Notes:
(1) http://olivetreegenealogy.com/nn/church/rdcmarr1652.shtml (visited 21 and 22 June 2004). The person I was actually looking for is a few lines below in the same register. He is ‘Charles Morgan, Van Nieuwpoort in Wallis’ (i.e. ‘from Newport in Wales’) who married on the 18th of December 1652. In fact he was not the man I was looking for either, for he is a namesake of the Charles Morgan (c. 1575-1642) who lies buried in Bergen op Zoom and had been military governor of that city.
(2) De ‘meierij van Den Bosch’ is part of the present-day province of North-Brabant in the Netherlands, of which the city of ’s-Hertogenbosch (also known as Den Bosch) is the capital. ‘Loon’ in Loon op Zand is pronounced like English ‘loan’, it refers to a clearing in a wooded area. ‘Zand’ is Dutch for ‘sand’ and refers here to the large sand dunes near the village (at present the area is a National Park).
(3) The most informative website I found giving (genealogical) information about Hans Jansen van Nostrand is: http://revolution.3-cities.com/~gjansen/westfall.htm (zie ook http://revolution.3-cities.com/~gjansen/fanmwes.htm). Long after the completion of this artyicle I discovered John Oluf Evjen, Scandinavian Immigrants in New York, 1630-1674 (Minneapolis 1916; repr. Balitimore 1972, 1996) 271.
(4) An English translation of this second edition by J. Johnson appeared in 1841 and was reprinted in 1968 (A Description of the New Netherlands. Syracuse U.P.). A new translation was made by C. Gehring, A Description of the New Netherlands (Albany: State Museum of New York 1993).
(5) The source for this information is the City Archive of Amsterdam, Notarieel archief, inv.nr 2279, V, p. 24 (15 mei 1652). According to Jaap Jacobs, Een zegenrijk gewest. Nieuw-Nederland in de zeventiende eeuw (Amsterdam 1999) 93, Van der Donck enlisted between 1651 en 1653 at least eighteen colonists. Only the three mentioned above are from near Breda (for Aert Pietersz. Tack no place of origin is given). Jacobs does however not give the names or places of origin of the others. (Jacobs’ book is translated as The Colony of New Netherland: A Dutch Settlement in Seventeenth-Century America. Ithaca NY 2009.)
(6) Jacobs, Een zegenrijk gewest, 92 en 226.
(7) Jacobs, Een zegenrijk gewest, 92-93.
(8) Jacobs, Een zegenrijk gewest, 93.
(9) Regionaal Archief Tilburg, Archief van de schepenbank van Loon op Zand, inv.nr. R74, folio 83.
(10) Idem, inv.nr. R76, folio 29v en 30a.
(11) Idem, inv.nr. R82, folio 74.
Net zo geciviliseerd als Europa
(Eerder verschenen in Geschiedenis Magazine
41/6 (aug.-sept. 2006) 52-55.)
Charles C. Mann, 1491. De ontdekking van precolumbiaans Amerika. Amsterdam: Nieuw Amsterdam/Manteau 2006.
In 1491. De ontdekking van precolumbiaans Amerika stelt de Amerikaanse wetenschapsjournalist Charles Mann dat vóór de komst van Columbus Amerika bewoond werd door zo’n 100 miljoen mensen, merendeels georganiseerd in complexe maatschappijen en voorzien van intensieve landbouw. Eigenlijk is er niet zo heel veel nieuws aan Manns stelling. Toch veroorzaakte dit boek een schok in de Verenigde Staten.
#
1491 is het jaar voordat Columbus Amerika ‘ontdekte’. Tot dat moment maakten de culturen in (Noord-, Midden- en Zuid-)Amerika een geheel eigen ontwikkeling door, onafhankelijk van invloeden van elders. Over die inheemse culturen bestaan talloze clichés waarin bloeddorstigheid een vast thema lijkt te zijn. Even hardnekkig is het thema van de ‘edele wilde’ die optreedt als hoeder van moeder aarde en die beschikt over een wijsheid waarbij met weinig woorden veel kan worden gezegd (‘ugh’). Daar staat tegenover dat antropologen en archeologen deze culturen al meer dan een eeuw lang onderzoeken en daarbij de ene opzienbarende ontdekking na de andere doen. Deze kennis dringt echter nauwelijks door naar een breder publiek, gehinderd door het feit dat zij vaak erg specialistisch en gedetailleerd is. Bovendien ontbreekt het aan een bevattelijk totaalbeeld.
Charles Mann is wetenschapsjournalist en werd – bijna tegen wil en dank – met deze problematiek geconfronteerd. Gedurende zo’n twintig jaar oriënteerde hij zich op de inheemse, precolumbiaanse (‘pre-Columbus’) geschiedenis van Amerika en hij verdiepte zich er meer en meer in. De constatering dat zijn zoon op school nog steeds dezelfde clichés kreeg voorgeschoteld als hijzelf in zijn jeugd, terwijl hij wist dat die inmiddels zijn weerlegd of op zijn minst nuancering behoeven, was een van de redenen die hem brachten tot het schrijven van 1491. Volgens zijn voorwoord hoopte hij geruime tijd dat iemand anders een boek als dit zou schrijven. Maar: ‘aangezien het erop leek dat niemand dat boek aan het schrijven was, besloot ik uiteindelijk het zelf te proberen’.
Naar het schijnt, deed 1491 bij verschijnen in de Verenigde Staten behoorlijk wat stof opwaaien. Dat is niet vreemd, want het beeld dat Mann schetst is alleszins spectaculair. Het is echter ook verontrustend, omdat het laat zien hoezeer we hechten aan onze vooroordelen en hoezeer we schrikken wanneer iemand beargumenteert dat die onjuist zijn. Bovendien zal het voor veel Amerikanen behoorlijk confronterend zijn om vast te moeten stellen dat hun voorouders geen kolonisten in een maagdelijk landschap zijn geweest, of beschaving brachten in een continent waar uitsluitend wat barbaren rondliepen. Hoe het volgens Mann en zijn zegslieden dan wel was, laat zich vrij eenvoudig en kernachtig samenvatten: In 1491 was het overgrote deel van Amerika minstens zo beschaafd als Europa, en zeker zo dicht bevolkt.
Om dit aannemelijk te maken, heeft Mann niet alleen een enorme berg literatuur doorgespit, maar ook gesproken met tal van academici. Daarin zit vooral ook de kracht van dit boek, dat een uitstekend journalistiek product is en zich laat lezen als een roman. Mann laat regelmatig voor- en tegenstanders van omstreden theorieën aan het woord en maakt duidelijk waarom hij zelf bepaalde keuzes maakt. Uit ditzelfde principe vloeit echter voort dat voor de lezer nergens inzichtelijk wordt waarom een heleboel andere literatuur niet werd gelezen en andere wetenschappers niet zijn gehoord. Misschien had het weinig afgedaan aan de conclusies van de auteur, maar wie een beetje is ingevoerd in de materie, wijst met gemak in alleen al de literatuurlijst ernstige omissies aan.
Wat Mann bewust niet wilde doen, is een overzichtelijke geschiedenis schrijven van het werelddeel vanaf de eerste mensen tot 1492 (of tot aan de eerste contacten van de inheemse bevolking met Europeanen). Voor wie een dergelijk overzicht zoekt, springt dit boek nogal van de hak op de tak. Mann beoogde iets anders en presenteert zijn stof in drie grote thema’s.
Het eerste daarvan behelst de enorme sterfte die ‘Columbus’ onder de indianen heeft veroorzaakt. Dat valt de man uit Genua niet persoonlijk aan te rekenen, maar de Europeanen brachten onwetend en ongewild een aantal ziektes mee die zich in een razend tempo over Amerika verbreidden en die slachtoffers maakten onder zelfs de meest geïsoleerd levende indianenvolken. Het academische debat over deze kwestie is bepaald niet van gisteren en is in een aantal opzichten net zo beladen als de Holocaust.
Waar het in 1939 nog mogelijk was om te denken dat het bevolkingsaantal van Noord-Amerika in 1491 niet boven de miljoen uitkwam (voor de Amerika’s in hun geheel werd ongeveer 8,4 miljoen geschat), zijn er nu gezaghebbende schattingen die uitgaan van een aantal dat ligt tussen de 90 en 112 miljoen, tegenover ruim 81 miljoen voor Europa. In de eerste 130 jaar na 1491 stierf ongeveer 95 procent van deze mensen (80 tot 100 miljoen mensen!) door epidemieën en de daarmee samenhangende ellende. Onomstreden zijn deze hoge schattingen niet, maar zij dateren feitelijk al uit 1983 en los van de cijfers is het tekenend dat Mann ze vandaag de dag nog als schokkend nieuws kan presenteren.
De betekenis van deze ramp zal duidelijk zijn. Vrijwel overal waar de Europeanen als veroveraars of kolonisten arriveerden, waren epidemieën en massale sterfte hen al voorgegaan. Zij troffen hierdoor verzwakte en gedesoriënteerde samenlevingen. In grote delen van Noord- en Zuid-Amerika (maar niet het Andesgebied) waar de kolonisatie pas na 1600 goed op gang kwam, ontmoetten de kolonisten indiaanse gemeenschappen die slechts een schim vormden van de culturen waar hun voorouders luttele generaties eerder deel van uitmaakten.
Alleen van de Maya’s en de Azteken, die echte schriftculturen bezaten, kunnen we nu nog weten wat hier aan intellectuele rijkdom verloren is gegaan. Nederlandstalige lezers kunnen hiervan kennis nemen door de boeiende studies over en vertalingen uit de Azteekse literatuur die werden gepubliceerd door Rudolf van Zantwijk.
Het tweede deel van het boek behandelt de ‘eerste Amerikanen’ en het ontstaan en de verbreiding van de landbouw in Amerika. Dat zijn twee complexe problemen die meer dan enig ander onderwerp binnen de archeologie van Amerika aanleiding geven tot hevige discussies. Ook hier toont Mann zich een uitstekend wetenschapsjournalist, al is dit toch het minst geïnspireerde gedeelte van zijn boek. Wat er het meest van beklijft, is de beschrijving van zijn ontmoeting met Héctor Díaz Castellano, een landbouwer uit de omgeving van Oaxaca (Mexico). Mann probeerde hem te vragen ‘wat’ hij is, tot welk volk hij behoort, en kreeg als antwoord: Somos hombres de maíz (wij zijn mensen van maïs). Hier raken we aan de ziel van de indiaan.
Manns derde thema is in feite een variatie op het eerste: als Amerika in 1491 werkelijk zo dicht bevolkt was en als al die mensen werden gevoed, dan moet het overgrote deel van Amerika cultuurland zijn geweest. Weg is dan het beeld van onmetelijke en maagdelijke oerwouden en prairies waarin groepjes edele wilden ronddolen. De wildernis die de Europese kolonisten aantroffen, was bij wijze van spreken het onkruid dat was opgeschoten op de akkers en in de tuinen van de ontelbare landbouwers die eerder waren bezweken aan Europese ziektes. Door het in korte tijd wegvallen van vrijwel alle mensen op het continent, was (ook) de natuur danig van slag. Voorheen zeldzame planten en diersoorten vermeerderden zich ongebreideld, terwijl andere (waaronder op sommige plaatsen ook de maïs) met de mens ten onder gingen. Bovendien brachten de Europeanen niet alleen ziektekiemen, maar ook Europese planten en dieren mee die hun plek veroverden tussen – en vaak ten koste van – de inheemse flora en fauna.
Opmerkelijk is dat Mann hierbij geen gebruik maakt van het in 1996 verschenen boek Hidden Cities van Roger Kennedy, oud-directeur van het American History Museum van het Smithsonian Institution. Daarin wordt meesterlijk beschreven hoe de stroomgebieden van Mississippi en Ohio eeuwenlang een hoogstaande cultuur hebben gekend en nog rond het midden van de negentiende eeuw ‘vol’ lagen met de archeologische resten daarvan: grote piramides en tempelplatforms van aangestampte aarde, ceremoniële wegen, grafheuvels en uitgestrekte grafvelden.
De grootste ruïnestad in dit gebied was Cahokia. Ooit van gehoord? Mannen als George Washington en Thomas Jefferson waren zich van dit erfgoed zeer bewust. Zij beseften dat het een groots Amerikaans verleden representeerde dat voor de jonge Verenigde Staten evenveel zou kunnen betekenen als de ruines van Grieken en Romeinen voor Europa. Nog geen eeuw later was tachtig tot negentig procent van dit erfgoed verdwenen onder nieuwe steden, infrastructuur en landbouwgrond, achteloos uitgewist en voorgoed van de aardbodem verdwenen. Sterk is dan weer Manns betoog dat dit hele verhaal, mutatis mutandis, ook geldt voor het Amazonegebied.
Steeds meer archeologen nemen aan dat in het Amazonegebied rond 1500 sprake was van een grote bevolkingsdichtheid met indiaanse gemeenschappen die erin slaagden om behoud van het regenwoud te combineren met geavanceerde en behoorlijk intensieve landbouw. De primitieve indiaan die wij zo graag met Amazonië associëren, zou heel goed een product kunnen zijn van een door Europeanen geïnitieerde humanitaire en ecologische ramp zonder weerga. Mann gaat er uitgebreid op in dat deze theorie niet alleen onder antropologen tegenstanders kent. Ook milieuactivisten vinden het een gevaarlijke gedachte. Als het ooit mogelijk was om in het Amazonegebied langdurig en intensief landbouw te bedrijven, dan zou dat opnieuw moeten kunnen, dus kappen die handel. Het probleem is evenwel dat we nog nauwelijks begrijpen hoe de precolumbiaanse bewoners dit voor elkaar kregen. Het is dus alleszins verstandig het kappen nog even uit te stellen en eerst dit historische probleem op te lossen alvorens een nieuwe milieuramp te ontketenen.
Charles Mann heeft gelijk. Wie wil weten hoe inheems Amerika er voor 1492 uitzag, heeft het moeilijk. Een toegankelijk en handzaam boek daarover bestaat niet, zeker niet voor het hele gebied. Zoals al gezegd, voorziet Manns eigen boek niet in deze lacune. Dat was ook niet zijn opzet. Aanzetten tot nadenken doet het onmiskenbaar wel. De belangrijkste boodschap van dit boek is misschien wel dat menselijke samenlevingen zich altijd en overal ontwikkelen. De gedachte dat ergens ter wereld het menselijk bedrijf duizenden jaren zou kunnen stilstaan (alsof het altijd ‘steentijd’ bleef), moet in de vuilnisbak. Bovendien wordt het hoog tijd dat we ons bewust worden van het drama dat zich tussen ongeveer 1492 en 1630 heeft afgespeeld. We hoeven geen schuldigen aan te wijzen – die waren er toen eigenlijk niet (later wel, toen werden indianen ook doelbewust uitgemoord) – maar honderd miljoen slachtoffers is iets om bij stil te staan, temeer daar de overlevenden en hun nazaten evenzogoed slachtoffer zijn.
#
#
Maya voor doe-het-zelvers
(Deze bespreking verscheen eerder op de niet meer bestaande website Yumtzilob, de digitale voortzetting van Yumtzilob. Tijdschrift over de America’s (1988-2000).)
Michael D. Coe & Mark van Stone, Reading the Maya Glyphs. With glyph illustrations throughout. Londen: Thames & Hudson 2001.
Wie vijftig jaar geleden beweerde dat eerdaags het Mayaschrift zou worden ontcijferd en dat daarbij zou blijken dat het in de overgeleverde handschriften (‘codices’) en in de talloze inscripties gaat om ‘gewone’ teksten, zou hoogstwaarschijnlijk zijn uitgelachen en in elk geval met veel ongeloof zijn bekeken. Hoe het dan toch zover heeft kunnen komen dat we nu inderdaad het grootste deel van de teksten die de Maya ons nalieten daadwerkelijk kunnen lezen en daardoor nu in staat zijn de geschiedenis van deze mensen in hun eigen woorden en vanuit hun eigen perspectief te leren kennen, heeft Michael Coe enkele jaren geleden op meeslepende wijze beschreven in zijn boek Breaking the Maya Code (London: Thames & Hudson 1992; Harmondsworth: Penguin Books 1994).
Zoals bijna elk verhaal van de ontcijfering van een schrift van een oude cultuur is het de geschiedenis van briljante invallen en heroïsche miskleunen en van de volharding van enkele ‘fanaten’ die er domweg van overtuigd zijn dat het mogelijk is en die daarom niet opgeven. Dat daar in dit specifieke geval bij komt dat een combinatie van ideologische onwil en academische rechtlijnigheid ertoe heeft geleid dat de ontcijfering bijna een halve eeuw werd opgehouden, is een tragikomische bijkomstigheid die de Mayastudies extra kleur geeft, maar die in feite evenzogoed hoort bij het trial and error van elke ontcijfering.
Michael Coe (1929-) zelf heeft in die ontcijfering geen hoofdrol gespeeld, maar zat wel steeds in of nabij het centrum van de actie. Het waren hij en zijn echtgenote die ervoor zorgden dat het werk van Yuri Knorozov (1922-1999) in het Engels werd vertaald en daarmee ook buiten de Sovjet Unie bekend kon worden, en dat is toch een wezenlijke bijdrage tot het hele proces geweest. Een andere belangrijke ontdekking die op zijn naam staat, is die van de zogenaamde Primary Standard Sequence, een min of meer gestandaardiseerde reeks gliefen die vaak voorkomt op beschilderd grafaardewerk en die – toen hij nog niet was ontcijferd – enige tijd werd gehouden voor een soort van Maya dodenboek.
Met zijn boek Breaking the Maya Code heeft Coe een groot en breed publiek op de hoogte gesteld van de ontcijfering van dit enigmatische schrift. Vreemde schriftsoorten zijn fascinerende puzzels die veel mensen aanspreken en de lezerskring van dit boek zal beslist groter zijn dan uitsluitend mensen die belangstelling hebben voor de Maya of voor het oude Mesoamerika. Voor deze laatste groep is het boek van extra belang, omdat het in zekere zin ook een inwijding in het schrift zelf biedt, maar meer nog omdat Coe zowat alle mensen die in de tweede helft van de twintigste eeuw bij dit onderzoek betrokken waren, persoonlijk heeft gekend. Het boek laat zich dan ook lezen als een Who is Who en een geschiedenis van de Mayastudies.
De ambities van Michael Coe reiken echter verder. Nu het schrift zo ver is ontcijferd dat in veel gevallen hele teksten kunnen worden gelezen, wil hij het brede publiek dat hij eerder al over de ontcijfering informeerde met dit nieuwe boek ook een handleiding bieden om zich in dit lezen zelf te bekwamen. Zijn voorbeeld daarbij is de hele reeks van boeken en boekjes die beschikbaar zijn om op een elementaire manier Egyptische hiërogliefen te leren lezen (ook in het Nederlands bestaan er meerdere). Hij schrijft zelf hoeveel plezier hij van dergelijke inleidingen had toen hij Egypte bezocht, en zelf behoor ik ook tot die categorie mensen die het vreselijk frustrerend vindt in bijvoorbeeld een expositie (of op een illustratie in een boek) tekst te zien zonder die te kunnen lezen en zonder dat wordt uitgelegd wat er staat. Nobel streven dus, van Coe, om een inleiding te schrijven op het lezen van Mayagliefen.
Het resultaat is een boek dat meteen al opvalt door zijn fraaie verzorging. De tekeningen van reliëfs en de voorbeelden van Mayatekst zijn van de hand van Mark van Stone, die zich zonder meer Mayakalligraaf mag noemen. Doordat al deze illustraties in dieprood zijn gedrukt, oogt het boek ronduit chique. (Een heel enkele keer ging dat drukken mis, maar dat stoort nauwelijks.) Achterin zijn bovendien een aantal zwart-wit foto’s en tekeningen opgenomen van ‘echte’ teksten. Het boek is opgezet als een inleidende cursus met thematische hoofdstukken waarin ook oefeningen zijn opgenomen. Ik heb het geheel met veel plezier gelezen en ook netjes alle oefeningen gemaakt, maar aan het eind had ik toch niet het gevoel dat ik nu zelfs maar elementair Maya heb leren lezen. Wel heb ik aan inzicht gewonnen in hoe het schrift werkt. Jammer natuurlijk, want leren lezen is toch de opzet van het boek, zelfs al is het maar een beetje. Maar ik vermoed dat Coe deze keer de lat iets te hoog heeft gelegd en bovendien te veel dingen tegelijk wil doen in een boek dat ook weer niet al te dik mocht worden. Misschien is het ook nog te vroeg voor een echt goed boek als dit. Zo ervoer ik als een belangrijke handicap dat er nog steeds geen echt gestandaardiseerde lijst van gliefen bestaat, zoals dat voor het Egyptisch wel het geval is. Daarnaast wil Coe tegelijk ook de taal zelf, dus de grammatica uitleggen, en een heleboel informatie geven over de Mayacultuur. Begrijpelijk, want die dingen zijn essentieel voor de ontcijfering van het Maya, maar ze zijn dat niet voor de beginnende lezer zoals Coe die met dit boek voor ogen heeft. Laten we deze punten van kritiek een voor een langsgaan.
Wie Chinees leert lezen, leert als eerste hoe de schrijftekens (karakters) dienen te worden geschreven. Elk karakter bestaat uit een vast aantal penseelstreken (pen of potlood kan natuurlijk ook) die in een vaste volgorde en schrijfrichting worden neergeschreven. Daarvan wordt nooit afgeweken. Bovendien gelden er esthetische regels, zoals het feit dat elk karakter in een denkbeeldig vierkantje moet passen. Door deze regels heeft een karakter altijd dezelfde vorm, ongeacht het handschrift of het ‘lettertype’ van de drukker. Een streepje meer of minder, of een streepje op een andere plaats, betekent zonder meer een ander karakter. Ook bij de Egyptische hiërogliefen is er voor elk teken een vaste vorm. Daarbinnen is wel allerlei variatie mogelijk – van bijvoorbeeld een levensechte eend tot een gestileerd eendje dat louter uit een paar lijntjes bestaat – maar er hoeft zeker in gedrukte teksten in Egyptologische literatuur nooit twijfel over te bestaan welke hiëroglief wordt bedoeld. Dit gaat zelfs zover, dat Egyptologen al hun teksten in gestandaardiseerde hiërogliefen publiceren, dus ook een tekst in een slordig handschrift of in hiëratisch schrift wordt bij publicatie omgezet in gestandaardiseerde gliefen. Het zijn deze zelfde standaardhiërogliefen die we ook aantreffen op de meeste monumentale inscripties in het Middelegyptisch, en dat is natuurlijk lekker makkelijk bij het lezen van dergelijke teksten.
Aan een dergelijke standaardisering zijn we (blijkbaar) bij het Mayaschrift nog niet toe. Voor de beginnende lezer van het Maya is het vaak een hele toer uit te maken wat twee gliefen nu verschillend maakt en waarom in een ander geval twee behoorlijk verschillende plaatjes toch dezelfde glief moeten zijn. Alles wijst erop dat ontcijferaars er nog niet uit zijn welke elementen in het ‘plaatje’ daar een wezenlijk onderdeel van uitmaken, en welke elementen facultatieve versieringen zijn, of misschien toch betekenisdragende toevoegingen. Voorzover ik kan overzien, is de ontcijfering nog niet voldoende afgerond om deze vraag eenduidig te kunne beantwoorden, maar dit maakt het wel lastig een inleidende cursus Mayagliefen te schrijven. Er wordt een behoorlijke aanslag gepleegd op het visuele geheugen van de student. Uiteraard is dit geen verwijt aan Coe of aan zijn boek.
Een ander punt is dat Coe twintig pagina’s besteedt aan de aard van het schrift en aan grammatica. Mateloos boeiend allemaal, en ik had dit niet willen missen, maar voor de museumbezoeker die Mayainscripties gaat bekijken is dit weinig relevant. Vergelijkbare boekjes voor het Egyptisch of voor bijvoorbeeld spijkerschrift, besteden nauwelijks aandacht aan dit soort achtergronden. Zij zeggen heel kort hoe het schrift eruit ziet (dat zie je bovendien vanzelf: ‘spijkerschrift bestaat uit tekens die zijn opgebouwd uit wig- of spijkervormige streepjes’) en geven van de grammatica alleen het meest elementaire. De boekjes willen immers geen taalcursus bieden, alleen een hulpmiddel om in een inscriptie in een vreemd schrift snel elementen te herkennen en frequent terugkerende namen en standaardfrasen te kunnen lezen. Coe had dus grofweg kunnen volstaan met de formule ‘werkwoord – onderwerp – lijdend voorwerp’ en de mededeling dat een inscriptie bijna altijd begint met een datum, gevolgd door een dergelijk zinnetje. Minder achtergrondinformatie en veel meer voorbeelden zouden het boek dan wellicht effectiever hebben gemaakt. Voor de details over het schrift en over de taal had dan kunnen worden volstaan met verwijzingen naar andere literatuur. Coe probeert al die informatie in zijn boek te stoppen en geeft helaas een nogal summiere bibliografie voor wie op zoek wil naar verdere literatuur.
Daarmee ben ik meteen bij mijn derde punt. In het proces van de ontcijfering was kennis van de Mayacultuur van essentieel belang om gliefen in hun context goed te begrijpen. Dat was fase één. Wanneer ik op elementair niveau Egyptisch leer lezen, heb ik echter geen enkele behoefte om de hele exercitie van Champollion nog eens te herhalen, dan wil ik gewoon het resultaat en daarmee aan de slag. Zo ook bij het Maya. Met het schrijven van dit boek is fase twee ingetreden en zijn er blijkbaar (want anders is het hele boek zinloos) mensen die Maya willen leren lezen omdat zij iets over de Maya te weten willen komen. Dus niet eerst uitleggen dat ook Mayavorsten werden geboren, dat dit voor hen belangrijk was en dat zij daarom hun geboortedatum vastlegden. Nee, gewoon zeggen: ‘Dit is de glief voor geboorte, die volgt op een (geboorte)datum en wordt zelf weer gevolgd door de naam van degene die op die datum werd geboren.’ Hetzelfde kan bij zaken als het balspel of het brengen van offers. Wie wil weten wat dat balspel of die offers precies inhouden, kan elders terecht. De aanpak van Coe is naar mijn gevoel voor een boek als dit nog teveel verkeerd om. Maar ook dit is geen zwaar verwijt. Ik denk dat in feite de tijd nog niet echt rijp is voor het boek dat Coe dat voor ogen stond. Daarvoor is de ontcijfering nog teveel work in progress. En wat dit huidige boek wel op een erg aanstekelijke wijze doet, is dit voortschrijdende werk laten zien en het erg dicht bij de lezer brengen. Ik heb van dit boek dan ook beslist genoten, net zoals ik dat deed van Breaking the Maya Code en het wat anders georiënteerde The Art of the Maya Scribe (London: Thames & Hudson 1997) dat Coe maakte samen met Justin Kerr. Dit laatste boek is niet alleen een beschrijving van, maar ook een schitterende ode aan de calligrafische schrijfkunst (en de boekkunst) van de Maya.
Wat de tekstvoorbeelden – dat hadden er van mij nog veel meer mogen zijn – wel goed laten zien is zowel de diversiteit en flexibiliteit van het schrift (als tegenhanger van de gemiste standaardisatie) en het intussen onomstotelijke feit dat het hier gaat om een schrift in elke zin van het woord, om de visuele uitdrukking van een complete taal in al zijn nuances, en bovendien om een schrift waarin ons belangrijke historische informatie is overgeleverd. Mijns inziens is vooral hierdoor deze publicatie erg belangrijk, niet alleen voor Mayanisten in-spe en voor belangstellenden in Mesoamerika, maar ook meer in het algemeen voor historici en taalkundigen die hun blikveld willen verruimen.
#
#
Kunstkamers en rariteitenkabinetten: Mexico in München
(Eerder verschenen in de Nieuwsbrief van het Instituut voor Amerikanistiek v.z.w. te Antwerpen (mei 1997) 2-16.)
De basis voor München als stad van kunst en cultuur werd gelegd tijdens de regering van hertog Albrecht V van Beieren (reg. 1550-1579). Hij was het bijvoorbeeld ook die in 1556 vanuit Antwerpen de componist Orlando di Lasso naar zijn residentie haalde. Zoals we hieronder zullen zien, was dat echter niet het enige contact dat Albrecht onderhield met het Antwerpse.
Voor (oud-)amerikanisten is evenwel veel belangrijker dat Albrecht V in 1558 de gehele bibliotheek kocht van de Zuidduitse humanist en wetenschapper Johann Albrecht von Widmannstetter – een geleerde die tegenwoordig geheel ten onrechte zo goed als vergeten is geraakt. Zoals ik elders heb uiteengezet, kwam Albrecht daarmee in het bezit van de huidige Codex Vindobonensis Mexicanus 1, een Mixteeks beeldhandschrift dat Widmannstetter in Rome had verworven (1). Met de aankoop van deze immense bibliotheek – één van de omvangrijkste van heel zestiende-eeuws Europa – legde Albrecht ook de basis voor wat tegenwoordig nog steeds een van de grote Duitse bibliotheken is: de Bayerische Staatsbibliothek.
Maar Albrecht kocht niet alleen boeken. In navolging van zijn grote vorstelijke tijdgenoten, begon hij ook op zeer grote schaal kunst en rariteiten te verwerven. Het streven daarbij was om in een zogenaamd ‘rariteitenkabinet’ een zo volledig mogelijke afspiegeling te vormen van de hele wereld – natuur én cultuur – met al zijn voortbrengselen. In oorsprong lijkt dit streven behalve een wetenschappelijk ook een soort religieus-meditatief doel te hebben gehad. Te midden van de wonderen van de schepping kon worden nagedacht over de grootheid van god. Uiteraard konden alleen de erg rijken en machtigen zich een dergelijk kabinet veroorloven en zullen zij er ook hun eigen aardse macht en rijkdom in hebben herkend. Onder invloed van de renaissance en het humanisme, werden dergelijk collecties al snel ook beschouwd als een bron van kennis over de wereld.
Albrecht V besteedde een vermogen om zijn hof luister bij te zetten en kocht in heel Europa kunst, kostbaarheden en rariteiten. Daarvoor onderhield hij een netwerk van agenten en correspondeerde hij ook zelf met collega vorsten-verzamelaars. In 1563 gaf Albrecht opdracht aan de architect Wilhelm Egkl om een onderkomen voor de hertogelijke collecties in München te bouwen. De bouw van deze Kunstkammer duurde tot 1567 en resulteerde in een prachtige vleugel van de Residentie die ook tegenwoordig nog (of weer, na grondige restauraties) in zijn volle pracht is te bewonderen.
Terwijl deze bouw in volle gang was, wendde Albrecht zich opnieuw tot Antwerpen. Hij liet in 1565 uit die stad de geleerde en medicus Samuel Quiccheberg naar München komen. Quiccheberg werd aangesteld als bibliothecaris en kreeg bovendien de opdracht om voor de Kunstkammer een plan op te stellen om de collecties zo goed mogelijk systematisch te ordenen. De verhandeling die Quiccheberg daarvoor schreef – met een lange titel die begint met Inscriptiones vel tituli Theatri Amplissimi – geldt als het allereerste systematisch doordachte plan om een museum in te richten. Vreemd genoeg is dit traktaat erg beroemd, maar bestaat er nog steeds geen goede, moderne editie of vertaling van verschenen. Wel zijn er enkele verspreide studies aan gewijd (2).
Eén gevolg van dit wetenschappelijk onderbouwde plan voor de inrichting en ordening van de verzamelingen in München was, dat een aantal van de plaatwerken uit de bibliotheek werd overgebracht naar de Kunstkammer. Daaronder bevond zich ook de al genoemde Codex Vindobonensis Mexicanus 1 (die toen uiteraard nog niet zo heette). Het gevolg daarvan is weer geweest dat bij de plunderingen van München tijdens de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) dit beeldhandschrift werd ontvreemd en uiteindelijk in zijn huidige bewaarplaats Wenen terecht is gekomen. De hertogelijke Kunstkammer in München werd namelijk midden mei 1632 – en ondanks afspraken met de bezetters van de stad – tamelijk grondig geplunderd. Dit in tegenstelling tot de bibliotheek, die pas in de Tweede Wereldoorlog werkelijk grote schade opliep.
Ondertussen bracht Albrecht V het met deze inspanningen op het gebied van de kunst en cultuur tot grote roem. Door tijdgenoten werd hij geprezen als ‘de Beierse Medici’ en als een ‘nieuwe Ptolemaeus’. Daar staat dan tegenover dat hij voortdurend in geldnood verkeerde en bij zijn overlijden een failliete boedel achterliet. Het lijkt mij dan ook overdreven te stellen dat zijn zoon en opvolger Wilhelm V (reg. 1579-1597) geen belangstelling had voor zijn vaders verzamelingen. Hij had gewoon het geld niet om daar iets mee te doen. – Behalve natuurlijk verkopen, wat enige tijd serieus werd overwogen. Zo ver is het gelukkig niet gekomen. Zoals we hieronder zullen zien, heeft Wilhelm zich wel degelijk ook ingespannen om de verzamelingen uit te breiden, maar dat was nog tijdens de regering van zijn vader toen Wilhelm dus niet zelf de kosten hoefde te dragen.
Na het overlijden van Wilhelm V in 1597 was de staatskas echter zo ver leeg dat opnieuw werd overwegen om tot verkoop van goederen over te gaan. Ook dit keer kwam het niet zo ver, maar opvolger Maximiliaan I van Beieren (reg. 1597-1632) heeft – geleid door deze overwegingen – wel een inventaris van de Kunstkammer laten maken. Gelukkig voor ons is die bewaard gebleven. Deze inventaris is van groot belang, omdat ondanks de latere plunderingen en oorlogsverliezen deze Kunstkammer toch beslist kan gelden als de oorsprong van alle ‘nationale’ Beierse kunstverzamelingen die München op dit moment rijk is. Deze inventaris werd in 1598 opgesteld door de toenmalige beheerder van de Kunstkammer, Joan Baptist Fickler. Het is opmerkelijk dat ook van deze belangrijke inventaris nog steeds geen gedrukte editie voorhanden is [sinds ik dit schreef zijn wel een aantal belangrijke publicaties aan deze inventaris gewijd]. Het enige handschrift van deze inventaris wordt bewaard in de Bayerische Staatsbibliothek.
De reden waarom er nog geen editie is, ligt waarschijnlijk in de immense omvang van de inventaris en in de enorme diversiteit van het beschreven materiaal. In hun artikel over ‘Mexicaanse oudheden in Zuidduitse kunstkamers’ stellen Detlef Heikamp en Ferdinand Anders dat een editie alleen zou kunnen worden gemaakt door een team van kunsthistorici, historici en archeologen (3). Het probleem is ook dat de inventarisbeschrijvingen soms erg beknopt zijn en alleen in samenhang met andere beschrijvingen en met een grote algemene materiaalkennis geïnterpreteerd kunnen worden. Een editie zou daarmee alleen mogelijk zijn in het kader van een algeheel en diepgravend onderzoek naar de historische verzamelingen in München en in Zuid-Duitsland in het algemeen.
In het genoemde artikel geven Heikamp en Anders dan ook alleen een globaal overzicht van wat zij aan Mexicaans materiaal in deze inventaris menen te kunnen aanwijzen. Zij komen dan op een aantal van ongeveer zeventig stukken, waarmee deze collectie op dit specifieke gebied één van de grootste van zijn tijd moet zijn geweest, buiten de directe kring van de Habsburgse vorsten. Onder deze zeventig stukken bevinden zich onder andere – en ik geef slechts een globale opsomming:
– Zeven verenmozaïeken met christelijke voorstellingen.
– Een waaier van papegaaienveren.
– Een staf met verenwerk en een veren waaier.
– Drie veren waaiers.
– Een veren kleed of mantel.
– Nog een veren mantel.
– Enkele stukken met veren van onduidelijke herkomst.
– Drie hemden en drie schorten van rood en geel verenwerk.
– Een ‘scepter’ van zwartbruin hout, ingelegd met ivoor.
– Een beeldhandschrift. Dit wordt omschreven als
Ein buech das hinten und vornen aufgeht mit allerlei Indianischen Figuren, der Hyerogliphischen schrift nit ungleich
en dat kan worden geïdentificeerd met de huidige Codex Vindobonensis Mexicanus 1.
– Een aantal hangmatten, gordels en stenen bijlen, mogelijk afkomstig uit Brazilië.
– Een dertiental beeldjes, deels versierd met inlegwerk en veren, omschreven als afgodsbeelden. Eén hiervan heet aus Florida, twee andere zijn mogelijk Peruaans.
Interessant is natuurlijk vooral de vraag hoe deze indiaanse voorwerpen in München terecht kwamen. Voor – opnieuw – de Codex Vindobonensis hebben we deze vraag nauwkeurig kunnen beantwoorden, die zat namelijk in de bibliotheek van Widmannstetter die in zijn geheel door Albrecht V werd gekocht. In dat geval was er dus ook geen sprake van een gerichte aankoop van een Mexicaans voorwerp.
In andere gevallen zullen de Habsburgse familieleden van Albrecht een rol hebben gespeeld als leverancier of als bemiddelaar. Sinds 1546 was Albrecht V namelijk getrouwd met een dochter van Ferdinand I, de broer van keizer Karel V. Deze Ferdinand had persoonlijk belangstelling voor Mexicaanse voorwerpen en zijn zoon Ferdinand II, de aartshertog van Tirol, bracht op Slot Ambrass bij Innsbruck op zijn beurt een erg grote verzameling bij elkaar (4). Het is echter volslagen onduidelijk welke voorwerpen via deze weg naar München zijn gekomen. We hebben daar domweg geen informatie over.
Wel in het Bayerisches Staatsarchiv bevindt zich de correspondentie rond een gift vanuit Florence aan Albrecht V. Deze schenking vond plaats in 1572 en de archiefstukken bevatten ook een inventaris met tamelijk gedetailleerde beschrijvingen van de afzonderlijke geschenken. Een deel daarvan was van indiaanse herkomst. Rond deze schenking zijn in de loop der tijd enkele misverstanden ontstaan. In het boek van J. Stockbauer uit 1874 over Die Kunstbestrebungen am bayerischen Hofe unter Albrect V. und Wilhelm V., zijn enkele onduidelijkheden ingeslopen die daarna getrouw door alle latere auteurs foutief zijn overgenomen (5). De oorzaak lag waarschijnlijk in het feit dat Stockbauer in het archief onvolledige aantekeningen maakte en die later tijdens zijn schrijfwerk niet goed meer begreep. Hij hield zijn beschrijving opzettelijk vaag en werd vervolgens door zijn lezers verkeerd geïnterpreteerd. Het gaat slechts om details, maar om ze recht te zetten heb ik in 1994 de betreffende archiefstukken integraal gepubliceerd (6).
Het belangrijkste misverstand betreft de schenker uit Florence die in de literatuur steeds voor Cosimo I de Medici is gehouden. Deze Cosimo was hertog van Florence sinds 1537 en groothertog van Toscane vanaf 1557. Hij leefde tot 1574. Uit de bewaarde correspondentie blijkt echter dat niet Cosimo, maar zijn zoon en latere opvolger Franceso de Medici de schenker is. De bewaard gebleven correspondentie beslaat de korte periode van 22 mei tot en met 9 juni 1572 en de brieven en ontwerpen (d.w.z. de kladversies van de uitgaande brieven) zijn bewaard gebleven in zowel het archief in München als in het archief in Florence.
De inhoud van de brieven bestaat grotendeels uit beleefdheden en is eigenlijk alleen interessant vanwege de volgende drie punten:
1. de schenking wordt er exact door gedateerd,
2. blijkt eruit dat de hertog van Beieren al veel eerder om exotische geschenken had gevraagd, en
3. de vermelding dat de huidige schenking deel uitmaakt van een zending die de Medici per schip ontvingen in hun haven te Livorno.
Het allerbelangrijkste is echter dat in München ook de volledige inventarisbeschrijving van deze schenking bewaard bleef. Zowel de oorspronkelijke Italiaanse tekst die de zending begeleidde, als de Duitse vertaling daarvan bevinden zich in het Bayerisches Staatsarchiv.
Deze inventaris is ingedeeld in elf genummerde eenheden die steeds een kist of een soort omslag van textiel omvatten. Zo’n kist of omslag kon dan weer één of meerdere voorwerpen bevatten. Verder omvatte de schenking ook een aantal exotische dieren die onder nummer twaalf worden opgesomd. Voor deze dieren bevat het archief ook nog een in het Duits gesteld lijstje met voedselvoorschriften. Een Italiaans origineel voor dit laatste bleef helaas niet bewaard. Opmerkelijk is ook dat dit lijstje niet volledig correspondeert met de lijst geschonken dieren – we kunnen ons dan ook afvragen of deze twee wel bij elkaar horen.
Alvorens de inventaris na te lopen, is het dienstig er nog op te wijzen dat in de zestiende eeuw, en dus ook in deze lijst, de begrippen ‘Turks’, ‘Moors’ en ‘Indisch’ of ‘indiaans’ niet strikt van elkaar werden onderscheiden. Al deze termen konden ook gewoon ‘exotisch’ betekenen. Verder geef ik hier een tamelijk vrije Nederlandse vertaling. Voor de oorspronkelijke tekst en een nauwkeurige vertaling in het Engels verwijs ik naar mijn artikel in het Journal of the History of Collections.
Slechts twee voorwerpen in de hele lijst worden expliciet omschreven als ‘uit Mexico’. Het zijn wel bijzondere voorwerpen, zoals we zullen zien. Andere voorwerpen zijn duidelijk Turks of afkomstig uit de Arabische wereld. Van een aantal andere voorwerpen blijft de exacte herkomst onzeker, maar kunnen we wel een Mexicaanse oorsprong veronderstellen.
De tekst van de lijst:
1. In een kist:
Een kleine aard(ewerk?) krokodil met een stekelige staart.
Twee slakkenhuizen van parelmoer.
Zes Indiaanse waaiers.
Een kannetje gemaakt van een Indiaanse noot en met figuurtjes besneden.
[Van de ‘indiaanse waaiers’ is aannemelijk dat die uit Mexico afkomstig zijn. De ‘indiaanse noot’ kan een bewerkte kokosnoot zijn. Omdat kokosnoten ook uit Afrika afkomstig kunnen zijn, is in dit geval de herkomst niet met zekerheid te bepalen.]
2. In een kist:
Acht grote slakken(huizen), te gebruiken als fontein (?) of om drinkgerei van te maken.
[Het betreft hier – evenals bij de slakkenhuizen in nummer 1 – mogelijk de grote gedraaide schelpen van de nautilusslak.]
3. Een grote open doos met dadels uit Alexandrië.
4. In een kistje:
Een afbeelding van de Heilige Maagd, gemaakt van vogelveertjes, uit Mexico.
[Een vroeg koloniaal verenmozaïek met een afbeelding naar Europees voorbeeld. Deze werden in het noordwesten van Mexico (Michoacan) in opdracht vervaardigd. Slechts uiterst weinig exemplaren bleven tot op heden bewaard.]
5. In een doos:
Een schaal, gemaakt van het schild van een schildpad, omgeven door een ring van transparant zilver.
[Herkomst onbekend.]
6. In een kist:
Een aardewerk pot met verse muskaatnoten.
Een andere pot, met verse mirabolani conoli [ananas??].
Een kistje met ingemaakte verse gember uit India.
Twee kistjes met ingemaakte verse kruidnagelen uit India.
Een lege kalebas, gemaakt in India om wijn in te doen.
[Wanneer de raadselachtige mirabolani conoli inderdaad ananas is, dan is die uiteraard afkomstig uit Latijns-Amerika. De interpretatie is echter onzeker.]
7. In een kist:
Een schaakbord met parelmoer uit India.
8. In een kist:
Een veelkleurig beschilderde leren fles.
Een schaal van leer, net zo beschilderd.
Een india(an)se noot, gemaakt als een fles en versierd met zwarte zijde.
[Herkomst onbekend, maar voor de leren stukken wellicht Noord-Afrika. In dat geval zal de (kokos)noot ook Afrikaans zijn, al is dat natuurlijk opnieuw niet zeker.]
9. In een doek:
Acht india(an)se noten in hun ‘schil’, waaraan de indianen te eten vinden, en zoet en zuur sap om te drinken, en waarvan zij kleding en touwen maken. Zij bedekken hun huizen met bladeren van deze zelfde boom, en bouwen hun huizen met de takken ervan.
[Herkomst onbekend. De beschrijving van de kokosnoot met zijn vezelige omhulsel, en van het gebruik van de noot en andere delen van de kokospalm, is opmerkelijk volledig.]
De tand van een nijlpaard, waarvan ringen kunnen worden gemaakt die goed zijn voor vele dingen (of: tegen vele kwalen).
[Indien beide voorwerpen in deze doek een gemeenschappelijke herkomst hebben, dan moet dat natuurlijk Afrika zijn.]
10. In een doek:
Vier horens van gazellen, een dier als een wilde geit, maar levendiger en veel sneller, en dat getemd erg vriendelijk is.
Twee Turkse bogen, veroverd op twee Turkse vorsten bij de overwinning op zee, met hun pezen, hun pijlkokers en pijlen.
Twee kromzwaarden met hun gordels, veroverd bij dezelfde overwinning.
Een schild van een grote schildpad (in de vorm van een schild).
[De horens van de gazellen zullen uit Afrika afkomstig zijn. De wapens werden veroverd in de slag bij Lepanto, waarbij de Turkse macht op zee in het oostelijke deel van de Middellandse Zee werd gebroken. Deze slag vond plaats in 1571, dus een jaar voor de schenking.]
11. In een wit kistje:
Een afgod in menselijke gedaante, gemaakt van diverse zaden (zachte materialen), gemaakt in Mexico, waar mensen het niet alleen aanbidden, maar ook mensen offeren aan deze onreine geest.
[Een bijzondere ‘rariteit’, waarover hieronder meer.]
12:
Drie kleine papegaaien (die elke taal kunnen leren).
Drie grote papegaaien. De groene spreekt goed en een van de grijze spreekt indiaans.
Een grote rode papegaai die goed spreekt.
Een indiaanse muis die het goed met deze vogels kan vinden.
Vierentwintig kanaries die erg mooi zingen.
Drie apen (meerkatten).
Twee gestreepte hennen uit India.
Een grote Indiaanse kapoen.
Expliciet Mexicaans in deze lijst zijn dus een verenmozaïek waarin in vroeg koloniale stijl een afbeelding van de Heilige Maagd is opgenomen en een ‘afgodsbeeldje gemaakt van deeg’ – of ‘van zaden’, op dit punt wijken de twee teksten van de inventaris van elkaar af. Vooral dit laatste voorwerp is interessant, want we kennen dergelijke beeldjes uit beschrijvingen van vroeg koloniale kroniekschrijvers. Een goede beschrijving is bijvoorbeeld te vinden in het 21ste hoofdstuk van Boek 1 van de Historia General de las cosas de Nueva España van Bernardino de Sahagún. De Azteekse term voor dergelijke beeldjes is tepictoton, ‘kleine gekneedden’, en De Sahagún beschrijft ze als afbeeldingen van berggoden waaraan inderdaad in voorkomende gevallen menselijke baby’s werden geofferd. In Boek 12, hoofdstuk 19, beschrijft De Sahagún een vergelijkbaar beeld van amarantzaden, dat bij het Toxcatl-feest de hoofdgod Huitzilopochtli voorstelde, evenals enkele andere deegfiguren die als godenbeelden fungeerden (7).
Het zal duidelijk zijn dat dergelijke beelden van deeg of van zaden niet bewaard zijn gebleven en het feit dat dergelijke kwetsbare voorwerpen naar Europa werden vervoerd, is opmerkelijk. De enige waarde van deze deegfiguren school immers in het feit dat zij curieus waren, ondermeer door hun associatie met mensenoffers. Alleen al het transport per schip moet met de nodige (extra) zorg omgeven zijn geweest, al was het maar om te voorkomen dat muizen of ratten ze onderweg opaten.
Mogelijk Mexicaans zijn verder de zes waaiers die als eerste in de inventaris worden genoemd. Verder is er de wat mysterieuze mirabolani conoli, waarvan de vertaling onzeker is [een myrabolaan of kerspruim heeft bolvormige steenvruchten]. Mogelijk gaat het daarbij om ananas. De diverse kokosnoten kunnen zowel uit Afrika als uit Amerika afkomstig zijn. Daarover valt helaas niets te beslissen.
Buiten deze schenking uit 1572 bestaat er nog één vroege aanschaf in München waarover we archiefmateriaal bezitten en waarin zich mogelijk ook voorwerpen uit Mexico bevonden. In dit geval zijn echter de archiefbronnen veel schaarser en kunnen we over de inhoud van de zending alleen speculeren. Het betreft in het archief een drietal brieven van Marc Fugger, gedateerd in Augsburg op 6 juli, 23 juli en 4 augustus 1566 (8). In deze periode – dus in 1566 – was de fysieke behuizing voor dit alles, de hertogelijke Kunstkammer, nog in aanbouw. Deze werd, zoals gezegd, gebouwd tussen 1563 en 1567.
Tevens komen we met dit materiaal uit 1566 opnieuw bij Antwerpen, want het betreft een zending die vanuit Lissabon op weg was naar de haven van deze stad, om van daaruit over land naar München te worden getransporteerd. Er ging echter iets mis. Het schip strandde voor de kust van Zeeland en de Fugger-agent in Antwerpen kon slechts een deel van de lading redden. Blijkens de correspondentie betrof het een zending met enkele kisten (of kasten) uit ‘India’. Daarin bevonden zich kleinodiën die in de Duitstalige brief worden omschreven als braucos (sieraden) en als Indianische Ientilesas. Nu zagen we al dat ‘India’ in deze context zowel oost als west kan zijn, dus zowel Zuidoost-Azië als Amerika.
In de Kunstkammer in München bevinden zich vandaag de dag nog steeds twee ivoren kistjes uit Ceylon die sporen van waterschade vertonen en die daardoor altijd met deze scheepsramp uit 1566 in verband zijn gebracht. Probleem is echter dat de omschrijving Indianische Ientilesas een halve vertaling lijkt te zijn van het Spaanse gentilezas de los Indias (‘cadeautjes’ of ‘aardigheidjes’ uit India), en dat in het Spaans de term ‘India’ natuurlijk in eerste instantie duidt op Latijns-Amerika.
De zaak wordt extra gecompliceerd door misschien wel het meest bijzondere stuk dat in München uit de oude kunstkamer bewaard is gebleven. Het betreft een gouden ring die van Mixteekse herkomst is, dus uit de Mexicaanse deelstaat Oaxaca. Deze ring vormt een bijzonder fraaie parallel voor stukken zoals die bekend zijn uit archeologische opgravingen, met name die uit 1937 van de beroemde Tombe 7 bij Monte Albán. De ring in München is uniek omdat dit het enige bekende exemplaar is dat niet uit een archeologische context afkomstig is, en dat niet in Europese smeltovens te gelde werd gemaakt. Vóór de opgravingen bij Monte Albán waren dan ook geen vergelijkbare stukken bekend.
In de inventaris van Fickler uit 1598 komt deze ring voor als Ein alter, guldiner, braiter ring, oben auf mit einem uberhöchtem laubwerck, vornen daran ein adlers kopf gegossen (9). De ring bevond zich in een laatje in een roodgeverfde cassette die werd bewaard in het grootste van de ivoren kistjes uit Ceylon dat, zoals we al zagen nog steeds ook in München aanwezig is. In deze laatjes bevonden zich meerdere kammen en kleine sieraden. De grote vraag is natuurlijk of de Mixteekse ring met dit kastje is meegekomen uit Lissabon, of dat hij pas later (in München) bij de andere sieraden werd opgeborgen. Vooralsnog weten we alleen zeker dat deze unieke ring al in 1598 in München in de Kunstkammer aanwezig was. Behalve deze ring en de twee kistjes zelf, zijn van dit gehele ensemble ook nog een drietal sinhalese kammen van ivoor bewaard gebleven. Zij zijn versierd met goud en robijnen en dateren – net als de kistjes zelf – uit de jaren ‘40 van de 16e eeuw (10).
Wanneer de Mixteekse ring al in het kastje aanwezig was op het moment dat dit in München arriveerde, kunnen we ons afvragen of er ooit misschien nog meer Amerikaanse objecten tussen de sinhalese kammen aanwezig zijn geweest. Het antwoord op die vraag zullen we nooit weten.
Wat tegenwoordig in de Münchener Kunstkammer verder nog rest aan Indiaanse zaken is bijzonder weinig. Behalve de zojuist genoemde ring is dat een stenen schaaltje dat mogelijk uit Zuid-Amerika afkomstig is en dat de vorm van een lama lijkt te hebben. Het komt voor het eerst voor in een beschrijving uit 1611 en wordt dan omschreven als een Heydnisch schwartz Stainin gefess…. (11). En tenslotte is er dan nog een uiterst merkwaardig geheel: een ensemble waarin een waarschijnlijk Olmeeks masker is gevat in een barokke zetting die rond 1720 werd vervaardigd. De suggestie – in de officiële inventaris van de huidige Kunstkammer – dat dit masker zou behoren tot de schenking uit Florence die we hiervoor bespraken, laat zich niet rijmen met de inventaris van die schenking (12). Wel zagen we ook al dat de inventaris uit 1598 een aantal niet nader gespecificeerde afgodsbeeldjes vermeldt. Dat gebeurt dan opnieuw in 1611, als Philipp Hainhofer in zijn beschrijving van het hof melding maakt van Idoli di Mexiko, und anderen Haydnischen und Indianischen Göttern von allerley form und farben (13). Het stuk in zijn huidige vorm, vinden we pas in 1745 in een inventaris terug. De beschrijving is dan erg gedetailleerd en luidt (14):
Ein Postament Messing, und gut vergoldt, wo sich darinen Befündet ein Gözen bild, Grüner Agat [verbeterd in: Jaspis] der kopf, und zwei hänndt, im kopf seind zwey kazen augen, obenher garniert mit 48. Diamanten, auf der Hauben des Gözenbild 12. Diamanten, und 3. Rubin, ein ohngeschidten Rubin und(er) dem holtz, der Teppich grün und blau, garniert mit Diamanten 20. stain, gross und klein 11. Rubin seind auch auf dem Teppich.
Dergelijke in onze ogen nogal schokkende ‘verfraaiingen’ vonden niet alleen plaats in München. Een vergelijkbaar, maar veel vroeger, stuk wordt bewaard in Florence. Daar dateert de Europese zetting uit ongeveer 1634 (15).
Als afsluiting en als toegift nog even terug naar Antwerpen. Daar woonde in de zestiende eeuw de beroemde geleerde Johannes Goropius Becanus – de man die onder meer betoogde dat het Antwerps de taal van het Aards Paradijs is geweest. In zijn boek Origines Antwerpianae (Antwerpen 1569) beschrijft Becanus op folio 1039 dat hij in zijn huis een veren mantel bezat (16).
Noten:
(1) Lauran Toorians, ‘Some light in the dark century of Codex Vindobonensis Mexicanus 1’, Codices manuscripti 9 (1983) 26-29; idem, ‘Codex Vindobonensis Mexicanus 1. Neue Erkenntnisse zur historischen Quellengeschichte der Indianischen Bilderhandschrift’, Ethnologia americana 19/3 (Nr. 104, Aug. 1983) 1073-1075; idem, ‘Codex Vindobonensis Mexicanus 1, its history completed’, Codices manuscripti 10 (1984) 87-97.
(2) Zie Dirk Jacob Jansen, ‘Samuel Quicchebergs “Inscriptiones”: de encyclopedische verzameling als hulpmiddel voor de wetenschap’, in Ellinoor Bergvelt, Debora J. Meijers & Mieke Rijnders (red.), Verzamelen. Van rariteitenkabinet tot kunstmuseum (Heerlen/Houten 1993) 57-76. Dit cursusboek van de Open Universiteit vormt in zijn geheel een zeer leesbare inleiding in de hele materie.
(3) Detlef Heikamp & Ferdinand Anders, ‘Mexikanische Altertümer aus süddeutschen Kunstkammern’, Pantheon 28 (1970) 205-220.
(4) Zie hierover onder meer het hoofdstuk van Elisabeth Scheicher, ‘Twee vorstelijke verzamelingen: van Ferdinand II en Rudolf II’ in het al genoemde boek Verzamelen (zie noot 2) 37-55.
(5) J. Stockbauer, Die Kunstbestrebungen am bayerischen Hofe unter Albrecht V. und Wilhelm V. Quellenschriften für Kunstgeschichte VIII (Wenen 1874) 76.
(6) Lauran Toorians, ‘The oldest inventory of Indian objects in Munich, 1572’, The Journal of the History of Collections (= JHC) 6 (1994) 59-67.
(7) Voor een Nederlandse vertaling van deze passage, zie Rudolf van Zantwijk, De oorlog tegen de goden (Amsterdam 1992) 103-104.
(8) Zie mijn artikel in JHC 6 (1994) 66 en noot 8.
(9) Geciteerd in Heikamp & Anders, ‘Mexikanische Altertümer’, 214. Bij dit artikel is de ring ook afgebeeld.
(10) Hans Thoma & Herbert Brunner, Schatzkammer der residenz München. Katalog (München 1976) 363-366. De Mixteekse ring wordt hier beschreven op p. 370-371.
(11) Zie de beschrijving bij Thoma & Brunner, Schatzkammer, 370.
(12) Ibidem, 371. Tevens besproken in Heikamp & Anders, ‘Mexikanische Altertümer’, 213; en door H.D. Diselhoff, ‘Eine mexikanische Grünstein-Maske aus der „Kunstkammer“ der Bayrischen Herzöge’, Ethnos 17 (1952) 130-141.
(13) Geciteerd in Heikamp & Anders, ‘Mexikanische Altertümer’, 210.
(14) Geciteerd in Thoma & Brunner, Schatzkammer, 371.
(15) Een afbeelding is te vinden in bijvoorbeeld Honour, The New Golden Land, 32.
(16) Peter Mason, ‘From presentation to representation: Americana in Europe’, JHC 6 (1994) 16, noot 28.